"De certo, Vilardebós acabárase pra Manoliño. De primeiras parecéulle un pobo bombardeado polos anos e pola morte, do que só se desprendía un fumo de saudade. Pero, alí, ao redor, estaba, coma sempre, a Serra, as Picotas, o Lameirón, o Formigueiro, o San Roque, o Castelo e as Ferrerías pra dar fe de Vilardebós."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 184.
"Manoliño saíu de Vilardebós cando ía pra mozo, e voltóu a Vilardebós coidando que aínda o era. Coma outros, coma todos, Manoliño vivíu enganado polo espello. Frente ao espello atopóuse sempre o mesmo; o mesmo hoxe que onte, o mesmo onte que nantronte. Foi en Vilardebós onde se decatóu dos anos que por el pasaran.(...)
Manoliño atopóu a Vilardebós un pouco máis vello e un pouco máis novo. Máis vello, polas casas que se caíran; máis novo, polas casas que se ergueran."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 183.
"Manoliño vivíu no Castro cinco anos. Do Castro marchóu pra Ourense; de Ourense pra Madrid; de Madrid pra Coruña; da Coruña pra Portugal, e de Portugal pra Cuba. (...)
Polas Américas anduvo Manoliño vintedous anos; e pra non ser máis nin menos que outros, nas Américas sintíuse galego por vez primeira. E matinóu en Galicia e nas súas cousas, e recordóu a súa aldeia e a súa infancia. Matinaba todos os días, recordaba todas as noites..."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 180.
"Manoliño vivíu no Castro en casa de Casado Nieto. Manoliño recorda á mai de Casado Nieto, sendo viuda. Manoliño recorda a Casado Nieto, sendo rapaz. Manoliño recorda á irmá de Casado Nieto, sendo unha nena.
A mai de Casado Nieto, xa dixemos que se chamaba Aurita (doña Aurita). Era alta, maxestosa e intelixente. (...) No Castro era respeitadísima."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 179.
"Meses despóis, cecáis un ano, a mai de Manoliño recibíu unha carta de Castro Caldelas. Era da mai de de Casado Nieto. Na carta dicíalle que lle mandase a Manoliño pra o seu comercio. A mai de Manoliño atopóu ben a proposta, ¡e adiós Vilardebós pra Manoliño! Marchóuse pra o Castro, e, dende entón, só volvéu á súa aldeia catro ou cinco días, cada catro ou cinco anos."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 178.
"Tería Manoliño dazaséis anos cando polas noitiñas ía á Fonte de Abaixo a adeprender de mozo. Pero das cousas do amor só adeprendéu o rexoubeo teórico, o donaire dos parrafeos primeiros. De ahí non pasóu, e delo doeuse toda a vida. O mesmo que un toureiro que só soupese tourear de capa, Manoliño defendéuse ben co capote. Moi froreado, moita galanura, moito rumbo nos pases de amor; mais, coa muleta, á hora de matar, sempre fallóu. Faltóulle arte e cencia pra rematar as faenas."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 176.
"Manoliño non se esprica por qué o Joaquín emprega sin discernimento a técnica direita na conquista das mulleres, pois nos tempos en que o seu amigo era mozo ou ía pra mozo, os xeitos de namorar eran outros. Sin leuturas filosóficas, a mocedade de Vilardebós tamén apricaba o arre ou xo aristotélico; pero únicamente en casos de apuro, ou nas ocasións en que os limiares estaban demáis. Noutras circunstancias, non. Namoraban con estremosa cortesía, paveando con galanura, tanteando con donaire.
Era na Fonte de Abaixo onde os mozos cortexaban ás mozas, en horas do solpor."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 171.
"O Joaquín merece eso e moito máis, porque en todo o municipio de Vilardebós non hai millor home que el, nin máis servicial tampouco. E gracias tamén aos seus escritos na "Región", o nome de Vilardebós vaise conocendo en toda a provincia.
O Joaquín é simpático e non é parvo. E máis listo do que pensa a xente, e conoce moi ben a psicoloxía do seu pueblo."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 170.
"Pra non dar que sospeitar, o Joaquín colléu o camiño de Vilardebós, e sentóuse onde lle parecéu que ninguén o vía. Con noite pecha, foise achegando outra vez ao pueblo. Demoróuse na entrada hasta as dez e cuarto. Entonces camiñóu dereito á casa da moza. Non ruxía unha alma nas calles.(...)
O Joaquín atopóu a porta da cociña e fuxíu coma unha centella.
-¡Non é un home! ¡Élle o demo, mi madre! ¡Teña coidado, que agora dáselle por deitarse coas mulleres! Inda mo dixeron onte en Vilardebós."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 168-169.
"Perto de Vilardebós hai ou había unha desas mozas que prometen e que ás veces, tamén dan. Esta moza aparecéu un día pola feira; o Joaquín víu que estaba boa, fíxolle as beiras e namoróuse súpetamente dela, como tiña por costume. A moza, engaiolada, deixóuse querer, e consintíu que o Joaquín a acompañase hasta o seu pueblo."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 166.
"Un día, no ano 1955, chegóu da América, en viaxe de vacacións, a muller do Manoliño coa súa filla. O Joaquín, naturalmente, deu na "Región" a nota respeitiva da chegada; pero aos tres meses as viaxeiras voltaron pra as Américas. Tres anos despóis, en 1958, chegóu a Vilardebós o propio Manoliño, coa muller e coa filla. O Joaquín deu a noticia da chegada de Manoliño, con moitos detalles; mais non dixo nada do regreso da muller nin da filla."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 163-164.
"O Joaquín é hoxe corresponsal da "Región" de Ourense en Vilardebós. Ten moito cariño polo seu pueblo e dá noticias del a miudo.
O Joaquín non é alto, nin baixo, nin mediano. Parez unha cousa pero é outra. Ao lado dun alto é baixo; ao lado dun baixo é alto; ao lado dun mediano, sobresai. Non ten parexa."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 163.
"Un día andaba o Joaquín á procura de leiturgas pra os porcos nun lugar que lle din o Regato. En Vilardebós chaman leiturgas -e cecáis tamén nos demáis sitios-, a unhas prantas silvestres que se dan nas poulas e entre as herbas dos camiños. Teñen feitío de estrelas e hai que arrincalas a punta de coitelo. As leiturgas, o mesmo que as follas dos negrillos, misturadas con farelos son boas pra os cerdos."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 162.
"Joaquín González ten unha biografía interesante, abundosa en historias, amores e aventuras. É fillo do señor José o Chinita, aquel home cantor, escribente e sinsombreirista, do que xa falamos; e é irmao de Manolo González, o que se atopóu co fantasma no Souto de Santa María, do que falamos tamén. Joaquín González perteñece a unha das familias máis respetábeles e máis estimadas de Vilardebós; unha familia moi dada a cousas de igresia, inda que ao Joaquín non se lle dea tanto por eso."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 161.
"Manoliño sinte non pubricar eiquí o sermón; pero hai cousas que non se poden dicir. O sermón foi escrito e dito en galego, e tuvo moito éisito en Vilardebós. Comeza deste xeito:
¡TREMA A TERRA, E PIDO FOLGOS AO DEMO PRA QUE TREMAN TAMÉN AS RAÍCES DA MESMA SERRA! "Cargis palis multis i administratis nulis". Verbas de San Valentín, que traducidas ao lingoaxe do pobo polo noso gramático e filósofo Benito Culetas, quérenvos dicir: Cargas e paus levaréis moitos, pero comer non comeréis nada.(...)
Esa foi a derradeira prédica que se escoitóu en Vilardebós."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 157.
"Os carnavás de Vilardebós remataban o Miércoles de Cinsa, co Enterro da Sardiña. Nel tomaban parte os homes máis serios e responsables do lugar. Veciños que non deixaban de traballar en todo o ano, que non bromeaban con ninguén, cheos de fillos e cavilacións, participaban no Enterro coa maor seriedade.
O último enterro da sardiña que houbo en Vilardebós foi no ano 1936. Desde entón non houbo máis enterros, nin coase máis entroidos no pueblo de Manoliño".
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 155.
"Queixábanse do atraso do pueblo, porque non había tranvías, nin teatros, nin cines nin cabarés, nin ascensores, nin mulatas, como na Habana. E si por un casual vían pasar ao cura, preguntaban qué era "aquelo", solprendéndose de que aínda eisistiran "esas cousas".
De certo, Vilardebós era un atraso."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 153.
"Manoliño non está certo si o cigarrón que viña a Vilardebós era de Laza, de Verín ou de Riós. En Vilardebós, ao cigarrón tamén se lle chama chocallón.
Os rapaces facían maula do cigarrón, pero non se achegaban a el porque lle tiñan medo.
O cigarrón ía dun lado pra outro correndo ao trote pra que lle ruxira ben a chocalleira."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 151-152.
"Foi no Enterro da Sardiña, ao remate do entroido. En Vilardebós non sempre se enterróu a sardiña; mais cando se enterrou, enterróuse ben.
O entroido en Vilardebós comenzaba cedo. Na época de Manoliño, moito antes da semán de carnavás, aparecía polas feiras o cigarrón. Chegaba co seu fargallo, os seus chocallos á cintura e o seu traxe de cores relucentes."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 151.
"A Fontiña é un lugar inespricablemente enfeitizado, como xa se dixo. Manoliño non recorda que houbera acontecido eiquí nada que vala a pena, a non ser aquel rebolazo que lle deron nas pernas cando de pequeno facía de "ladrón". Pero os fillos de Vilardebós que andan polo mundo pensan na Fontiña con melancolía. Todos se lembran dela con emoción, case con devoción, coma si fora unha fonte de áugoa bendita e na súa pucharquiña foran bautizados. Pra os que viven ausentes de Vilardebós, a Fontiña ven ser o lugar sagrado do pobo."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 148.
´"E o Berrandés foi buscar a música. E "Os pequenos de Albarellos" tocaron en Vilardebós. E o Manoliño levóu unha tunda da súa mai.
Pero a Manoliño non lle importóu a tunda, porque os Pequenos de Albarellos tocaban os valses por solfa, e o do cornetín sempre o chamaba a el pra terlle mao do papel. Por eso eran os seus músicos preferidos."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 147.
"Sucedéu que indo unha vez pra Arzádegos sintíu no camiño certa necesidade. Acomodóuse tras dunhas xestas, e estando naquelo, os seus ollos pousáronse sin reparar nun papel que tiña dediante. Cos ollos no papel e o pensamento noutra cousa, non "vía" o que estaba ollando. (...)
Á volta de Arzádegos, non dixo nada a ninguén pra que non se enterara a súa mai. O billete estaba escorido e fatáballe un cacho nunha esquina. Pensóu si valería ou non sin aquel cibo, e foi a mostrarllo a don Emilio Romero, comerciante de Verín estabrecido e casado despóis en Vilardebós."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 145.
"Cabe máis ben pensar á contra: que os ingleses, que xa eran cans vellos no oficio, lle furtaran á mocedade de Vilardebós o invento de tales xogos. ¡Calquera sabe do que é capaz o Servicio de Intelixencia inglés!
En xusticia, pois, coida Manoliño que o orixen destes deportes corresponde a Vilardebós, inda que a porca se coñeza noutros lugares de Galicia."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 142.
"Manoliño pensa ás veces si estes dous xogos aristocráticos -o polo e o golf- non saíron, perfeucioándose e estilizándose despóis, do pino e da porca de Vilardebós. As ferramentas veñen ser as mesmas: mocas, bolas e buratas; e as finalidades igoás: meter a bola na burata na que respeita ao golf e á porca, e levala ao terreo alleo no tocante ao polo e ao pino. Agora ben (Manoliño cecáis peca eiquí de malicioso), como por entón os rapaces de Vilardebós, que se seipa, aínda non practicaban o espionaxe internacional, é difícil imaxinar que lle copiaran estes xogos de Inglaterra."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 141-142.
"A cortiña do Juan do Correio está mesmo á beira da Canella da Fonte. Pola banda a Canella, a cortiña fai unha cemba alta, e remataba por entonces cunhos negrillos moi sombrizos. Pola outra banda está tapada todo ao longo por unha ringleira de lousas. Entre estas lousas e a parede dunha grande horta que hai alí, fica un carroucho estreitiño, por onde pasa a xente pra ir ao Souto e ao Toural, sobre todo no inverno, cando a Canella se volve un lagoeiro. Na punta do carroucho tapándoo, hai unha pedra que compre saltar pra pasar polo sendeiro. Por este sendeiro ou carroucho, era por onde acostumaba a se marchar o Demo cando viña a Vilardebós en visitas de tentación. Manoliño ten memoria dunha destas visitas."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 138-139.
"O Chinita chamábase José González; era pouca cousa. Pequeno, un tantiño fraco, con xeito e pinta de señorito. Víase a miúdo polas calles, camiñando lixeiro, en cabelo e coa pruma na orella. Parecía máis ben un empregado de hotel ou un dependente de comercio. Foi cecáis quen impuxo no mundo o sinsombreirismo. Dende logo, no seu tempo, fai máis de coarenta anos, ninguén había en parte algunha que anduvese polas rúas coa cabeza descuberta. Só o Chinita de Vilardebós. (...)
De calquer xeito, por Vilardebós dise que o José inda non lle perdonóu ao Agustín aquela falcatruada. Manoliño faría o mesmo, a pesares de ser amigo do Agustín."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 131-132.
"En xeneral, os veciños de Vilardebós son bos, agradábeles e adivertidos. Craro que tamén deu algunhos tipos un pouco ou un moito atravesados. Manoliño quere recordar eiquí a dous destes, Un chamábase Matías, e era canteiro; outro chamábase Domingo e era ferrador. (...)
Outro dos homes atravesados que había en Vilardebós era Domingo o ferrador. O ferrador era portugués e ruin. (...)
O ferrador tiña o banco de ferrar no Cruceiro, cabo da casa do cura. Alí pasaba o tempo a falar mal da xente, a mormurar dos veciños."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 127/130-131.
"Juan seguía calle abaixo, sin responder a ninguén e sin se fixar na xente; pero cando voltaba de Verín, viña con todas as encomendas que se lle fixeran, sin esquecerse de ningunha. Juan morréu hai anos, e un fillo seu casóuse cunha prima de Manoliño.
Don Jesús, o dono da burra casi branca de vella, gozaba de moita consideración en Vilardebós. Chamábase don Jesús del Río. Tuvo un fato de fillos, e algúns deles saíronlle mintireiros. (...)
Don Jesús del Río era o secretario do Xuzgado de Vilardebós. De media estatura, máis ben alto. Grande fumador."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 125.
"O Juan do Correio era forte, moi serio por fora e moi chanceiro por drento. (...) Era rico en terras, e tamén en fillos. Coma era o carteiro de Vilardebós, tiña que ir a Verín todos os días, pra baixar e subir o correio. (...) Era moi rara a vez que os veciños de Vilardebós non lle fixeran quince ou vinte encomendas cando baixaba pra Verín, tanguendo o burro. Rapaces, homes e mulleres saíanlle ao alcontro a facerlle encargos, ou berrábanlle dende as ventanas:
-Juan, traime un panico.
-Juan, traime un carrete pequeno, do coarenta.
-Juan, traime un papel de barba."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 124.
"Por aquel entón había tamén en Vilardebós un burro e unha burra de certa popularidade, pero non lle daban nin pola cintura ao Castor. O burro era do Juan do Correio, e a burra perteñecía a don Jesús. Era unha parexa xeitosa. O burro era cincento e algo pequeno, moi letrado, eso sí, porque sempre andaba cargado de periódicos, cartas e oficios, pois o seu dono, o Juan, era o carteiro de Vilardebós. A burra de don Jesús era grande, cáseque branca de vella que era. Era o recreio dos cativos de Vilardebós."
Silvio Santiago. Villardevós, Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, nº 40; 1982. Páx. 123.
